Piše: Vladimir Veljković
Nova Evropa, nastala posle Drugog svetskog rata, stvorena je iz ogromnog poraza „koji je bez premca u njenoj istoriji“, piše Milan Kundera u pogovoru za roman Kurcia Malapartea Koža (Laguna, 2016). Malaparte je u svom romanu potpuno autentično uhvatio trenutak silaska Evrope sa povlašćene pozicije u svetu. Evropa je prvo pregažena i poražena sopstvenim nacističkim zlom, da bi nakon toga bila oslobođena od strane saveznika i novih hegemona Amerikanaca i Rusa.
Saveznici su odigrali ulogu oslobodioca, postajući istovremeno i neka vrsta novih okupatora, smatra Kundera. Nastavljajući sa konstatacijom da se u suštini nijedna evropska zemlja, od Atlantika do Baltika, nije oslobodila nacizma sopstvenim snagama i pored postojanja raznih oblika antifašističkog otpora. Nijedna osim Jugoslavije. Kundera: „Nijedna? Ipak. Jugoslavija. Vlastitom partizanskom vojskom. Zato je 1999. trebalo nedeljama bombardovati srpske gradove: da bi se, naknadno, i u tom delu Evrope nametnuo status pobeđenog.“ Evropski poraz sustigao nas je decenijama kasnije.
Kunderin pogovor za Malaparteov roman nije prikladna forma za opširnije pisanje o bombardovanju Srbije 1999. godine od strane NATO pakta, tako da su izostali razlozi zbog kojih je bombardovanje i usledilo. Daljim proširivanjem okvira iznete Kunderine misli mogli bi se zapitati nije li naše domaće nacionalističko divljanje iz devedesetih, kao nekada zlo nacizma, otvorilo put novim okupatorima ili hegemonima – sve jedno kako ih u ovom trenutku nazvali – zloslutno ih prizivajući da u mnogo većem stepenu počnu da odlučuju o sudbini naše, sada osetno skraćene zemlje.
Nismo li, uz pomoć uskogrudog nacionalizma sa kraja 20. veka, prešli put od vlastite i autentične antifašističke pobede u Drugom svetskom ratu, do našeg moralnog – i svake druge vrste – poraza u periodu njenog razbijanja? Suština političke situacije na bivšem jugoslovenskom prostoru danas izgleda ovako: sve su države nastale raspadom Jugoslavije neuporedivo više pod političkim i ekonomskim uticajem stranog faktora, nego za vreme postojanja SFRJ.
A prošlost je, kao što rekosmo u naslovu, obećavala drugačiju budućnost.
Istoriju SFRJ možemo sagledati kroz fenomen modernizacije. Modernizacija je opisivana od strane mnogih istraživača, ali je za potrebe ovog članka prikladno razumeti „kao proces tokom kojeg neko nerazvijeno (ne-zapadno) društvo poprima osobine razvijenog (zapadnog) društva“ (Slobodan Antonić). Upravo je takav bio i politički program – patentiran u SSSR-u – komunističkih partija širom sveta. Komunisti su nameravali da svoje zemlje, u kojima su prethodno revolucijom preuzeli vlast, pretvore za kratko vreme iz agrarnih u industrijski razvijene, ali ne i kapitalističke i u liberalnom smislu demokratske.
Modernizacija se u tom slučaju obično ograničavala na nauku, industrijsku proizvodnju i privredu, razvoj gradova i strateške infrastrukture, uspostavljanje besplatnog obrazovanja i medicinske zaštite za sve građane, stvaranje narodne armije, državne uprave i punu zaposlenost. Izostavljajući važne segmente zapadnih demokratija: podelu vlasti u državi, ljudska prava, građanske slobode i tržišnu privredu. U takvom se modernizacijskom modelu ostvarivao i napredak SFRJ nakon Drugog svetskog rata, donoseći tekovine modernog života, njegove prednosti i mane, najširim slojevima društva.
Krajem četrdesetih godina 20. veka Jugoslavija je imala visokih 75 procenata stanovništva koje je živelo na selu i bavilo se isključivo poljoprivredom, ali je do početka sedamdesetih procenat seoskog stanovništva pao na 38. Seosko je stanovništvo dolazilo u gradove i zapošljavalo se u rastućoj industriji.
Ali i onaj deo populacije koji je ostajalo na selu nije ekonomski, prosvetno i kulturno skrajnut i zanemaren (seoske škole i domovi kulture sa bibliotekama i bioskopskim salama postojali su u skoro svakom većem selu). Od pedesetih se u Jugoslaviji pokreće proizvodanja frižidera, radio aparata i televizora, motornih vozila, predmeta od plastike i odeće od veštačke tkanine. Do sredine sedamdesetih u celoj zemlji je izgrađen i veliki broj infrastrukturnih objekata: brana i nasipa za hidroelektrane, pruga i mostova, dok je na godišnjem nivou građeno i rekonstruisano na stotine kilometara puteva. Svakodnevni životni standard običnih ljudi stalno se podizao.
Uvedeno je besplatno i kvalitetno školstvo i zdravstvo dostupno svima. Razvijala se popularna kultura, a stanovništvo je sticalo i potrošačke navike. U stalnom je porastu bio broj onih koji su posedovali telefon, televizor i privatni automobil, gradili sebi kuću ili se nadali dobijanju stana u društvenoj svojini. Radna mesta bila su stalna. U emancipaciji žena učinjeni su ključni pomaci. Nikada do tada život ogromne većine stanovništva kod nas nije bio toliko korenito poboljšan u poređenju sa prethodnim generacijama.
U ondašnjoj Socijalističkoj Republici Srbiji na snazi je bio strateški plan razvoja. Srbija je do sedamdesetih godina 20. veka trebalo da sustigne razvijene zemlje Zapada, prelazeći iz pozicije srednje razvijenosti na stepen razvijene industrijske zemlje. I danas od vlasti slušamo kako se Srbija navodno nezadrživo razvija, ali se za vreme SFRJ uistinu tako i radilo. Već početkom šezdesetih u njenim je gradovima živelo 30 posto stanovništva, više nego ikada ranije.
Početkom sedme decenije završena je izgradnja velikih industrijskih kompleksa u Nišu (elektronska industrija), Smederevu (železara), Kragujevcu (automobilska industrija), Pančevu (petrohemija), Trepči i Boru (topionice), kao i hidroelektrana Đerdap I i II. Ali je ubedljivo najveći i najskuplji projekat u SFRJ bila izgradnja pruge Beograd-Bar. Pruga je finansirana samo jednom trećinom iz saveznih fondova, a dve trećine iz fondova SR Srbije i SR Crne Gore. Posmatrano iz ugla današnje uporne antikomunističke histerije, potpuno je paradoksalnoda su baš srpski komunisti, izgradnjom pruge od Beograda do Jadrana, rešili stari geopolitički problem Srbije u vezi sa izlaskom na more!
Jugoslavija je primala kredite i nepovratnu finansijsku pomoć sa Zapada, pre svega od SAD, ali ni to nije ništa neobično u kontekstu procesa modernizacije. Takva je finansijska pomoć davana i Južnoj Koreji, Tajvanu i Japanu. Problem je nastao kada je omogućeno da se zadužuje ne samo savezna država, već i republike i pokrajine. Tako da su postojale poteškoće prilikom izračunavanja ukupnog spoljnog duga zemlje.
Da li je jugoslovenska ekonomija i privredni razvoj bio realan i održiv na duže staze? Čini se da je odgovor negativan. Jugoslavija nije bila pošteđena ekonomske stagnacije, koja je osamdesetih postala akutna. Istoričari bi, ipak, sa pravom mogli konstatovati sledeće: proces sistemske modernizacije u SFRJ, a samim tim i u Srbiji, potpuno je jedinstven na našim prostorima i ne može se po obimu i dubini uticaja na društvo meriti ni sa jednom prethodnom istorijskom epohom.
Srbija je tek sredinom 20. veka u okviru socijalističke Jugoslavije i sa dva veka zakašnjenja pokušavala da uhvati korak sa industrijskom revolucijom započetom u 18. veku u Engleskoj. Uzimajući u obzir i činjenicu da industrijska revolucija započinje izumom parne mašine, koja je omogućila da čovekov rad više ne zavisi isključivo od prirodnih sila (vode i vetra), ljudske i životinjske snage, mogli bi – uz dozu lucidnosti – zaključiti da smo tek u periodu socijalističke industrijalizacije ovladali i svojom prirodnom okolinom.
Povodom stogodišnjice od stvaranja Jugoslavije u prethodnim brojevima Pressinga bilo je reči o razlozima za njen nastanak, zatim političkoj situaciji u Kraljevini Jugoslaviji i sada, na kraju ovog netipičnog feljtona, i o iskustvu modernizacije u SFRJ. Svesno sam izbegao da pišem o jednopartijskoj državi, tenzijama između republičkih elita ili nacionalnom pitanju u okviru Druge Jugoslavije. Ne zato što mislim da su politička pitanja ovog perioda naše istorije nebitna, već stoga što smatram da smo takvim temama prezasićeni.
Raspadom Jugoslavije iz politike su sasvim nestali ozbiljni i planski napori da se od Srbije napravi moderna zemlja. Rezultat je da decenijama tavorimo u tranziciji, a zapravo životnoj neizvesnosti koja pogađa i razdire široke slojeve stanovništva. Iz iskustva Jugoslavije možemo videti da i mali narodi ponekad mogu biti subjekti istorije. Ne znam da li je moguće ponoviti nešto slično, ali bi, za početak, mogli bar da razmišljamo o toj ideji. U slučaju da želimo, ako ne svetlu, a ono makar dostojanstvenu budućnost.
